ذوالفقار دانشی- رفتار کاربران در فضای مجازی از اغلب نظرسنجی‌های میدانی و آنلاین گویاتر و دقیق‌تر است. آمار بازدید مطالب، از توجه مخاطب به آن موضوع حکایت دارد و سهم لایک‌ها و کامنت‌های آن مطلب، نظر مثبت، منفی یا خنثای او را نشان می‌دهد. الگوهای بازنشر و تغییرات بازدیدها می‌تواند عملیات سایبری هماهنگ و آمار ساختگی را آشکار کند و تحلیل واژگان و هشتگ‌های به‌کاررفته، موفقیت یا شکست کمپین‌های تبلیغاتی را آشکار خواهد کرد.
رصدگاه‌های شبکه‌های اجتماعی و فضای سایبری با بهره‌گیری از تکنیک‌های تحلیل داده، کلان‌داده و هوش مصنوعی می‌توانند رفتار ده‌ها میلیون کاربر را در سکوهای مختلف سایبری بررسی و تحلیل کنند و سریع‌تر و دقیق‌تر از روش‌های سنتی میدانی مانند نظرسنجی‌های تلفنی، نبض جامعه و جو عمومی را پیش‌بینی کنند.
تحلیلی که پیش روی شماست، بر اساس داده‌هایی است که «دیتاک» از وب‌سایت‌های خبری و شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام، تلگرام، توییتر و شبکه‌های اجتماعی داخلی ایتا، بله و روبیکا استخراج کرده است. این داده‌ها بازه زمانی ساعت ۰ روز ۲۰ خرداد تا ساعت ۱۷ روز ۶ تیر را در بر می‌گیرد.
جمعیت آماری مخاطبان
دیتاک در گزارش سالانه خود که آخر اردیبهشت ۱۴۰۳ منتشر کرد. آمار حضور کاربران ایرانی را در سکوهای سایبری ارائه داد که جزئیات آن را در نمودار شماره ۱ (صفحه ۱۴ از گزارش سالانه دیتاک) می‌بینید.
از نظر تعداد کاربران ثبت‌نامی (اعلام‌شده) تلگرام میزبان ۶۰ میلیون کاربر است و پس از آن به‌ترتیب اینستاگرام ۴۶ میلیون، روبیکا ۳۷ میلیون، ایتا ۳۰ میلیون، بله ۱۷ میلیون و توییتر ۴ میلیون نفر کاربر را ثبت‌نام کرده‌اند؛ اما همه این کاربران، فعال نیستند (منظور از توییتر، شبکه کنونی x است).
از نظر حجم کاربران فعال در شبکه‌های اجتماعی اینستاگرام با ۳۱ میلیون، تلگرام با ۲۴ میلیون، ایتا با ۱۷ میلیون، روبیکا با ۱۶ میلیون، بله با ۵ میلیون و توییتر با ۹۰۰ هزار کاربر فعال، مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی به شمار می‌روند.
با توجه به حضور کاربران در شبکه‌های اجتماعی مختلف، می‌توان برآورد کرد که داده‌های موردتحلیل دست‌کم ۴۰ میلیون کاربر ایرانی را شامل می‌شود.
به دلیل همین تعداد چند ده میلیونی کاربران در شبکه‌های اجتماعی است که رصد و پایش این شبکه‌ها و رفتار مخاطبان، سریع‌تر از هر روش سنتی دیگر می‌تواند جهت‌گیری افکار عمومی را مشخص کند. رصدگاه شبکه‌های اجتماعی، ابزاری مهم و برای حکمرانی مدرن در عصر فناوری، حیاتی است.
شایان‌ذکر است به دلیل عدم دسترسی به داده‌های برخی از شبکه‌های اجتماعی مانند واتس‌اپ، داده‌های آن در این نمودار ذکر نشده است. البته در آمار شبکه‌های داخلی نیز ناسازگاری‌هایی با روند عمومی شبکه‌های اجتماعی دیده می‌شود که شاید مهم‌ترین آن، حجم کاربران ثبت‌نام‌شده در روبیکا و حجم کاربران فعال در ایتا باشد.
وضعیت انتشار مطالب انتخاباتی در فضای سایبری
در نمودار ۲، حجم مطالب منتشرشده در وب‌سایت‌های خبری و .ها، اینستاگرام، تلگرام، توییتر و شبکه‌های داخلی ایتا، روبیکا و بله را می‌بینید.
این داده‌ها برحسب مطالب دست‌اول و مطالب بازنشرشده مرتب شده‌اند. ۶۰ درصد از مطالب وب‌سایت‌های خبری را مطالب بازنشر تشکیل می‌دهند و این نسبت در توییتر، تلگرام، روبیکا و بله حدود ۱۰ درصد (۹ تا ۱۲) است؛ درحالی‌که در ایتا سهم مطالب بازنشر به ۲۵٪ می‌رسد.
جالب اینجاست که سهم تولید محتوا در ایران بر اساس گزارش سالانه دیتاک، ۶۱٪ در اینستاگرام، ۱۶٪ در تلگرام، ۱۱٪ در توییتر، ۱۱٪ در ایتا و کمتر از ۱٪ در روزنامه‌ها و وب‌سایت‌های خبری است. این وضعیت در نمودار ۳ به نمایش درآمده است.
در جدول ۱ (زیر) تعداد مطالب مرتبط با موضوع انتخابات و حجم بازدید از آن‌ها را می‌بینید. شایان‌ذکر است که دسترسی به آمار بازدید مطالب در .ها و وب‌سایت‌های خبری به شکل عمومی، امکان‌پذیر نیست و به همین دلیل داده‌های بازدید از وب‌سایت‌های خبری ذکر نشده است. در اینستاگرام و توییتر نیز آمار لایک‌ها ذکر شده است.
| رسانه | تعداد مطلب | شرح | مقدار | میانگین | توضیحات |
| اینستاگرام | ۸۵ هزار | تعداد لایک‌ها | ۸٫۶ میلیون | ۱۰۱ | نسبت لایک به بازدید در اینستاگرام بین ۳٫۵ تا ۶ درصد است. |
| تلگرام | ۲۴۳ هزار | مجموع بازدیدها | ۲٫۴۱ میلیارد | ۹۹۲۲ | |
| توییتر | ۵۳ هزار | تعداد لایک‌ها | ۳٫۹ میلیون | ۷۴ | نسبت لایک به بازدید در توییتر حدود ۰٫۰۳۷ درصد است. |
| ایتا | ۹۰۹هزار | مجموع بازدیدها | ۱٫۴۲ میلیارد | ۱۵۶۱ | |
| روبیکا | ۳۹هزار | مجموع بازدیدها | ۷۰۰ میلیون | ۱۷۸۳۹ |
همان‌طور که می‌بینید، میانگین بازدید هر مطلب در رسانه روبیکا به شکل فاحشی بالاتر از دیگر رسانه‌ها است.
خبرسازی نامزدها در رسانه‌های خبری
سیستم گوش‌سپاری دیتاک با رصد کلیدواژه‌ها و هشتگ‌ها، مجموعه مطالب مرتبط با هر یک از نامزدها را محاسبه می‌کند. نسبت مطالب مرتبط با هر یک از نامزدهای انتخاباتی در رسانه‌های مختلف در جدول ۲ ذکر شده است. شایان ذکر است این جدول بر اساس ۵۰ کلیدواژه یا کلمات پرتکرار تهیه شده و خالی بودن خانه‌های مرتبط با برخی نامزدها، حاکی از آن است که آن عنوان جایی بین ۵۰ کلیدواژه یا کلمه پرتکرار نداشته است.
| رسانه/موضوع | پزشکیان | جلیلی | قالیباف | زاکانی | قاضی‌زاده هاشمی | پورمحمدی |
| وب‌سایت خبری | ٪۱۱ | ٪۸ | ٪۷ | ٪۶ | ||
| اینستاگرام | ٪۳۶ | ٪۱۶ | ٪۳۷ | ٪۶ | ٪۳ | |
| تلگرام | ٪۲۵ | ٪۱۲ | ٪۱۰ | ٪۸ | ٪۲ | ٪۶ |
| توییتر | ٪۱۴ | ٪۹ | ٪۶ | ٪۳ | ٪۰٫۲ | ٪۱ |
| روبیکا | ٪۷ | ٪۸ | ٪۶ | ٪۴ | ٪۲ | ٪۳ |
| بله | ٪۰٫۴ | ٪۰٫۶ | ٪۰٫۵ | ٪۰٫۳ | ٪۰٫۱ | ٪۰٫۲ |
| ایتا | ٪۳۰۵ | ٪۵۴۲ | ٪۱۷۱ | ٪۸۷ | ٪۳۰ | ٪۴۳ |
آمار تقسیم موضوعی در اینستاگرام نشان می‌دهد که عمده مطالب اینستاگرامی بیش از یک نامزد را پوشش داده؛ یعنی سهم مطالبی که رویکرد مثبت به نفع یکی از نامزدها و رویکرد منفی علیه نامزدی دیگر دارد، بالا است. جالب‌تر این‌که سکوی داخلی ایتا مملو از چنین دست مطالبی است و به همین دلیل، سهم آماری سه رقیب جدی انتخابات سر به فلک می‌کشد! این موضوع و نشانه‌های دیگر از انتشار و بازنشر سازمان‌یافته مطالب در ایتا حکایت دارد.
سهم پایین مطالب در شبکه اجتماعی «بله» هم نشان از آن دارد که کانال‌های سیاسی در این شبکه با استقبال مواجه نشده و استفاده از آن، عمدتا جنبه اطلاع‌رسانی و ارتباطی دارد.
در جدول ۳، حجم مطالب مرتبط با هر نامزد و استقبال مخاطبان را از آن می‌بینید.
| پزشکیان | جلیلی | قالیباف | قاضی‌زاده هاشمی | زاکانی | پورمحمدی | |
| تعداد مطالب | ۲۰۰ هزار | ۱۵۹ هزار | ۱۰۶ هزار | ۷۶ هزار | ۶۲ هزار | ۵۵ هزار |
| سهم خبر (٪) | ۱۶ | ۱۴ | ۲۱ | ۲۳ | ۲۸ | ۲۹ |
| سهم توییتر (٪) | ۱۶ | ۳۰ | ۱۹ | ۶ | ۹ | ۶ |
| لایک توییتر | ۳۵۴ هزار | ۳۴۱ هزار | ۷۸ هزار | ۱۶ هزار | ۸۴ هزار | ۳۳ هزار |
| سهم اینستاگرام (٪) | ۳ | ۲ | ۴ | ۱ | ۲ | ۲ |
| لایک اینستاگرام | ۱٫۶ میلیون | ۶۵۰ هزار | ۵۳۷ هزار | ۳۰۷ هزار | ۴۴۵ هزار | ۳۱۹ هزار |
| سهم تلگرام (٪) | ۶۵ | ۵۴ | ۵۷ | ۶۹ | ۶۱ | ۶۳ |
| بازدید تلگرام | ۲۵۸ میلیون | ۱۷۱ میلیون | ۱۲۵ میلیون | ۱۲۸ میلیون | ۸۳ میلیون | ۷۴ میلیون |
در این روند کلی، دو الگوی متفاوت دیده می‌شود؛ یکی لایک مشابه جلیلی و پزشکیان در توییتر و دیگری بازدید بالای قاضی‌زاده هاشمی در تلگرام. حجم بیشتر مطالب و لایک به جلیلی حاصل فعالیت سازمان‌یافته طرفدارانش در توییتر (و ایتا) است؛ اما بازدید بالای قاضی‌زاده هاشمی در تلگرام جالب‌توجه است. لایک نسبتا بالای زاکانی در توییتر نیز با جو تهاجمی حاکم بر این شبکه اجتماعی قابل درک است.
موضوعات جانبی
در میان ۵۰ هشتگ و کلیدواژه برتر تکرارشده در مطالب انتخاباتی، فهرست دیگری نیز از واژگان پرتکرار در مطالب و سهم درصدی آن‌ها از مطالب منتشرشده به دست آمده که در جدول ۴ ارائه شده است.
| رسانه/موضوع | تخریب (٪) | تحریم انتخابات (٪) | مناظره (٪) | میزگردها (٪) |
| اینستاگرام | ۵ | ۰ | ۵ | ۰ |
| تلگرام | ۲ | ۲ | ۴ | ۲ |
| توییتر | ۳ | ۲ | ۲ | ۰ |
| ایتا | ۵۸ | ۰ | ۷۵ | ۱۶ |
| روبیکا | ۰ | ۰ | ۳ | ۲ |
| بله | ۰ | ۰ | ۰ | ۰ |
در این جدول می‌بینید که سهم عبارات تخریبی (دولت سوم روحانی، روحانی، به عقب برنمی‌گردیم، سرطان اصلاحات، چماق اصلاحات و برجام) در همه سکوها (اینستاگرام، تلگرام، توییتر، روبیکا و بله) ۰ تا ۲ درصد است و فقط در سکوی ایتا است که سهم بالایی دارد. البته آمار عجیب‌وغریب ایتا از بازنشر سازمان‌یافته مطالب حکایت دارد، اما مقایسه سهم عبارات تخریبی با سهم دیگر نامزدها و بررسی میزان توجه (بازدید، لایک) حاکی از آن است که سیاست پرسروصدای نامزدهای چهارگانه (جلیلی، قالیباف، زاکانی، قاضی‌زاده هاشمی) در اتخاذ رویکرد هجومی به دولت‌های قبل، جز برای طرفداران پروپاقرص مستقر در ایتا موردتوجه عموم مخاطبان قرار نگرفته است. شاید به همین دلیل است که یکی از نامزدهای چهارگانه در مناظره روز آخر به بی‌ثمر بودن حملات تخریبی اعتراف کرد!
توجه و علاقه به نامزدها
در اینستاگرام راحت‌تر می‌توان سطح علاقه به نامزدها را تعیین کرد، زیرا آمار لایک را می‌توان استخراج کرد. بر این اساس با بررسی همه واکنش‌ها به مطالب نامزدهای مختلف، سهم هر نامزد را از لایک‌ها و کامنت‌ها در نمودار ۴ نمایش داده‌ایم.
توییتر به خاطر تعداد کم کاربران فعال (۹۰۰ هزار نفر) و جنس فضای آن که مستعد بحث‌های تند است، معیار مناسبی برای سنجش وضعیت عموم جامعه نیست، به‌خصوص که الگوی گراف طرفداران نامزدها، تلاش‌های سازمان‌یافته‌ای را در طیف طرفداران «سعید جلیلی» نشان می‌دهد. با این حال در نمودار ۵ می‌توانید سهم لایک‌های هر نامزد را ببینید.
در تلگرام نیز که دومین رسانه اجتماعی پرمخاطب ایرانیان است، سهم بازدید از مطالب می‌تواند معیاری از توجه نسبی به نامزدها در اختیارمان قرار دهد. نمودار ۶، سهم توییتر و تلگرام را نشان می‌دهد.
ترکیب داده‌های به‌دست‌آمده از رسانه‌های داخلی و شبکه‌های اجتماعی حاکی از آن است که رقابت اصلی بین مسعود پزشکیان، سعید جلیلی و محمدباقر قالیباف در جریان است و سه نامزد دیگر یعنی سید امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی، علیرضا زاکانی و مصطفی پورمحمدی به‌رغم اوج‌گیری‌هایی در جریان مناظرات، نتوانسته‌اند جریان غالب جامعه را با خود همراه کنند.
روند توجه مردم به پزشکیان، جلیلی و قالیباف
در نمودارهای زیر، روند مطالبی را که فقط متوجه یکی از ۳ نامزد اصلی بوده، بررسی کرده‌ایم. در نمودار ۶، سهم مطالب منتشرشده در همه رسانه‌ها و سهم پایگاه‌های خبری، توییتر، اینستاگرام و تلگرام مشخص شده است. همچنین روند زمانی انتشار مطالب نیز به نمایش درآمده است. همان‌طور که می‌بینید پزشکیان در طول این ۲ هفته خبرسازتر بوده و پس از او جلیلی و قالیباف در جایگاه‌های بعدی ایستاده‌اند.
در نمودار ۷، روند انتشار مطالب نامزدها را در بسترهای مختلف می‌بینید. افت نمودارها در تاریخ ۶ تیر به دلیل عدم تکمیل بازه ۲۴ ساعته جمع‌آوری اطلاعات در این تاریخ است. همان‌طور که می‌بینید، جلیلی در توییتر جلوتر است ولی در بقیه بسترها پیشتازی با پزشکیان است. جنس مطالب طرفداران جلیلی از نوع مباحثه، جدل و تخریب است و بررسی روند مطالب حاکی از آن است که این رفتار جز در توییتر و ایتا، در دیگر سکوهای رسانه‌ای با استقبال روبه‌رو نشده است.
در نمودار ۸، ابر هشتگ‌ها را در همه بسترها و به تفکیک بسترهای مختلف می‌بینید. رنگ‌آمیزی‌ها مربوط به مطالب مرتبط با هر نامزد است (سبز: پزشکیان، زرد: جلیلی، آبی: قالیباف). استفاده از عبارات تخریبی علیه مسعود پزشکیان عملاً به جلب‌توجه عمومی نسبت به او منجر شده و هرچند انتخابات را به پذیرش یا عدم پذیرش پزشکیان سوق داده؛ اما هنوز نتوانسته است دوقطبی پدید بیاورد و تنور انتخابات را گرم کند. جالب‌تر اینجاست که در نگاه اول، هیچ‌یک از هشتگ‌های تخریبی یا تهییجی/انقلابی به چشم نمی‌خورد.
در نمودار ۹، ابر کلمات را می‌بینید که پرتکرارترین واژگان به‌کاررفته در مطالب منتشرشده را مرتب کرده است. بزرگی و کوچکی کلمات نشان‌دهنده تعداد نسبی استفاده از هر واژه است. همان‌طور که می‌بینید، تلاش عمده هواداران جلیلی و قالیباف بیش از تبلیغ نامزد موردعلاقه خود، در جهت تخریب مسعود پزشکیان بوده و عجیب این‌که این سیاست، نتیجه عکس داده است.
در نمودار ۱۰، تعداد منابعی که مطلبی در مورد هر نامزد خاص منتشر کرده‌اند، همراه با جهت‌گیری عمومی مطلب (مثبت، منفی یا خنثی) به نمایش درآمده است. جهت‌گیری عمومی مطلب با هوش مصنوعی و تحلیل متن مشخص شده است. سهم مثبت بیشتر از ۵۰٪ برای جلیلی با توجه به فضای توییتر و جمعیت کم فعالان آن، تحت تأثیر فعالیت سازمان‌یافته هواداران سایبری او قرار دارد. سهم قالیباف در این سکوها کمتر از جلیلی است.
نمودار ۱۱، جزئیات واکنش کاربران را در بسترهای خبری، اینستاگرام، توییتر و تلگرام نمایش می‌دهد.
وضعیت متفاوت ایتا
مقایسه وضعیت پزشکیان و جلیلی در ایتا نکات جالبی را آشکار می‌کند. ابر هشتگ‌ها و ابر کلمات به نفع جلیلی و کلیدواژه‌های مرتبط با اوست (نمودار ۱۲) و بیش از ۴۸درصد مطالب، نسبت به او جهت‌گیری مثبت دارند؛ با این حال حدود ۲۰ درصد مطالب، جلیلی را با رویکرد منفی خطاب قرار داده‌اند که این موضوع از اختلافات درون کاربران ایتا بر سر جلیلی حکایت دارد.
اما بررسی عبارت پزشکیان در ایتا نکته جالبی را آشکار می‌کند (نمودار ۱۳ را ببینید). با وجود آن‌که حجم مطالب منتشرشده در مورد پزشکیان حدود ۱۰٪ کمتر از مطالب منتشرشده پیرامون جلیلی است ولی بازدید مطالب پزشکیان حدود ۱۰ درصد بیشتر است و جالب‌تر این‌که بیش از یک‌سوم مطالب، رویکرد مثبت به پزشکیان دارند و سهم رویکرد منفی به او ۳۱٪ است. به بیان دیگر، در ایتا که پایگاه طرفداران جلیلی است و آمارهای عجیب‌وغریب آن از فعالیت به‌شدت سازمان‌یافته طرفداران او حکایت دارد، پزشکیان هم کم طرفدار ندارد!
نتیجه‌گیری
۱- با توجه به سهم بالای واکنش‌های خنثی و سهم پایین لایک‌ها در مطالب شبکه‌های اجتماعی پرمخاطب، سهم مشارکت مردم در انتخابات هنوز بالا نرفته و حدود ۵۰ درصد است.
۲- در شرایط کنونی، هرچند اقبال به مسعود پزشکیان با اختلاف قابل‌توجهی بالاتر از سعید جلیلی و محمدباقر قالیباف است، اما بالاتر از ۵۰ درصد نیست و با این اوصاف، انتخابات به دور دوم کشیده خواهد شد.
۵۴۵۴
