غزال زیاری: شفق‌های قطبی رؤیت‌شده در شب هشتم ژوئن ۱۹۶۲ بر فراز آسمان هاوایی، شباهت چندانی به شفق‌هایی که تا قبل از آن مشاهده شده بود، نداشت. حدود ساعت ۱۱ شب بود که نور فلش‌مانند حیرت‌انگیز و وهم‌آلودی در آسمان درخشید، کم‌کم از سبز به زرد و نارنجی تغییر رنگ داد و درنهایت با رنگ قرمز روشن محو شد.
در آن زمان، آمریکا به‌تازگی بمب گرماهسته‌ای خود را که ۱۰۰ برابر قوی‌تر از بمب هیروشیما بود، آزمایش کرده بود. این بمب سوار بر موشک از منطقه‌ای بین جزایر مارشال و هاوایی به آسمان پرتاب شد و در ارتفاع ۴۰۰ کیلومتری سطح زمین منفجر گردید.
این رویداد که Starfish Prime نام داشت، اولین و آخرین آزمایش آمریکا یا شوروی برای انفجار تسلیحات هسته‌ای‌شان نبود، اما تأثیرگذارترین آن‌ها بود و بین سال‌های ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۲ بیش از ۱۲ آزمایش مشابه انجام شد.
انفجار Starfish Prime، چنان قدرتی داشت که باعث خاموشی حدود ۳۰۰ چراغ روشنایی در خیابان‌های جزیره اوآهو شد و به حدود یک‌سوم از ۲۲ ماهواره‌ای که در مدار بودند، آسیب زد و حتی باعث نابودی برخی از آن‌ها شد.
جاناتان مک‌داول، اخترفیزیکدان مرکز اخترفیزیک هاروارد و اسمیتسونیان، دراین‌باره گفت: «Starfish Prime نشان می‌دهد که چرا ما بمب‌های هسته‌ای را در فضا دوست نداریم.»
تنها چند سال بعد از آن، در سال ۱۹۶۷ بود که آمریکا و شوروی پیمانی فضایی به امضا رساندند که بر اساس آن، قرار دادن سلاح‌های کشتارجمعی در مدار زمین ممنوع اعلام شد.
روسیه درصدد عهدشکنی
حالا که تقریباً شش دهه از آخرین انفجار هسته‌ای در مدار زمین می‌گذرد، وزارت دفاع آمریکا درباره برنامه احتمالی روسیه برای قرار دادن بمبی هسته‌ای در فضا، هشدار داده است. این در حالی است که اخیراً شورای امنیت سازمان ملل متحد، قطعنامه‌ای را برای تأیید مجدد ممنوعیت چنین تسلیحاتی آماده کرده بود که با وتوی روسیه مواجه شد.
طبق اعلام مقامات آمریکایی، هیچ خطر قریب‌الوقوعی در میان نیست؛ چرا که هنوز هیچ کلاهک هسته‌ای در فضا وجود ندارد. ولی درنهایت این اقدام روسیه، چشم‌انداز نگران‌کننده‌ای را ترسیم می‌کند؛ چرا که انفجار هسته‌ای در مدار زمین در شرایط فعلی، به‌مراتب مخرب‌تر از Starfish Prime خواهد بود.
انفجار هسته‌ای روی سطح زمین، از رویدادهای فاجعه‌بار و مستندشده‌ای پیروی می‌کند. در ابتدا گوی آتشینی (آذرگوی) شکل می‌گیرد که می‌تواند همه‌چیز را در شعاع وسیع (بسته به قدرت انفجار) بسوزاند یا بخار کند. بعد از آن در اثر تغییر ناگهانی فشار هوا، موج‌ضربه‌ای ایجاد می‌شود که می‌تواند باعث فروریختن ساختمان‌ها شود و آتش‌سوزی‌های وسیعی را به راه بیندازد. درنهایت ابر قارچی‌شکلی تشکیل می‌شود و بارش خاکستر پرتوزا (رادیواکتیو) در مناطق اطراف را باعث شود. اثرات چنین انفجاری از چند لحظه تا چند دهه، هزاران نفر را به کام مرگ خواهد کشید.
انفجار هسته‌ای در فضا
انفجار هسته‌ای در فضا کاملاً متفاوت خواهد بود؛ هیچ اثری از گوی آتشین (آذرگوی)، موج‌ضربه یا ابر قارچی در میان نیست؛ در عوض، بمب تمام قدرتش را به‌صورت تابش الکترومغناطیسی، پرتوهای گاما و اشعه ایکس آزاد می‌کند. ویکتوریا سامسون، مدیر ارشد امنیت و ثبات فضایی سازمان پایداری فضایی دراین‌باره توضیح می‌دهد: «این انفجار سه موج تخریب را به همراه خواهد داشت، نور بسیار درخشان و وسیعی که ماهواره‌های درون خط دید (بالای افق انفجار)، بلافاصله توسط تشعشعات از کار خواهند افتاد.»
او ادامه می‌دهد: «در مرحله بعد، تپ الکترومغناطیسی (EMP) ایجاد خواهند شد؛ بدین‌ترتیب که پرتوهای ایکس ناشی از انفجار با اتم‌های اتمسفر فوقانی برخورد می‌کنند و از طریق فرآیندی به نام پراکندگی کامپتون، الکترون‌ها را آزاد می‌کنند. این الکترون‌ها همراه با دیگر ذرات باردار ناشی از انفجار، در امتداد خطوط میدان مغناطیسی زمین به حرکت درمی‌آیند. همین اتفاق باعث ایجاد شفق‌های تماشایی در سراسر اقیانوس آرام در زمان آزمایش Starfish Prime شده بود. بسته به‌اندازه و ارتفاع انفجار هسته‌ای، این پالس الکترومغناطیسی می‌تواند باعث ویرانی‌هایی روی زمین یا در مدار ایجاد کند، به وسایل الکترونیکی محافظت‌نشده در فضاپیماها و سطح زمین آسیب برساند یا حتی عملکردشان را مختل کند».
اما سومین موج تخریب هسته‌ای در فضا، ماندگارترین و مخرب‌ترین اثر خواهد بود. مک داول دراین‌باره می‌گوید: «دوز تشعشع اضافی در طول ماه‌ها و سال‌ها، باعث نابودی تعدادی از ماهواره‌ها می‌شود. انفجارهای هسته‌ای در مدار، کمربند وان‌آلن مصنوعی ایجاد می‌کنند، حلقه‌ای از ذرات باردار که از زمین در امتداد میدان مغناطیسی آن خارج می‌شود. مهندسان تلاش می‌کنند تا ماهواره‌ها را از کمربندهای وان‌آلن دور نگه‌دارند؛ چراکه مقادیر اضافی تشعشع متمرکز در این نواحی از طول‌عمر مفید فضاپیماها می‌کاهد. نکته قابل‌توجه اینجاست که کمربند تشعشعی Starfish Prime سال‌ها پابرجا بود. یک روز پس از این انفجار، ماهواره‌ای به نام تل‌استار به فضا پرتاب شد و ماه‌ها بعد از قرار گرفتن در معرض این تشعشعات که ۱۰۰ برابر بیشتر از حد معمول بود، از کار افتاد».
خطری بزرگ برای ماهواره‌های بی‌شمار
امروزه حدود ۱۰هزار ماهواره در مدار زمین حضور دارند که بعضی از آن‌ها بسیار مهم و گران‌قیمتند و قرار گرفتن آن‌ها در معرض تشعشعات ناشی از انفجار هسته‌ای در فضا، خطرساز خواهد بود. این امکان وجود دارد که حتی ماهواره‌های GPS نیز به خطر بیفتند. باید در نظر داشت که جزئیات زیادی در این رابطه منتشر نمی‌شود؛ اما طبق گفته سامسون، چنین اتفاقی باعث آفلاین شدن بسیاری از فضاپیماهای مستقر در مدار پایین زمین از جمله بخش قابل‌توجهی از شش هزار ماهواره استارلینک اسپیس ایکس خواهد شد.
بسته به مکان و شدت انفجار، ساکنان ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) و همچنین ایستگاه تیان‌گونگ چین هم ممکن است به خطر بیفتند. تپ الکترومغناطیسی (EMP) ممکن است سیستم‌های الکترونیکی حیاتی را در این پایگاه‌های مداری از بین ببرد. سامسون با استناد به شبیه‌سازی‌های گزارش وزارت دفاع ایالات‌متحده در سال ۲۰۱۰ به این نکته اشاره کرد که حتی اگر هیچ نقص سخت‌افزاری هم رخ ندهد، قرار گرفتن در معرض تشعشعات، ایمنی خدمه را به خطر خواهد انداخت.
اگرچه جو زمین مانع از رسیدن بیشتر تشعشعات مضر به زمین می‌شود و بدین ترتیب وسایل الکترونیکی تا حدودی در امان خواهند بود، اما ساکنان روی زمین همچنان ممکن است در معرض خطرات مختلف انفجار مداری حاصل از تشدید تنش‌ها و آغاز جنگ هسته‌ای جهانی قرار بگیرند.
بلوف استراتژیک یا خطر جدی
البته هنوز مشخص نیست که آیا پروژه روسیه، ساختن و استفاده از بمبی هسته‌ای فضاپایه، جدی است یا خیر. مک‌داول دراین‌باره می‌گوید: «مشخص نیست که این موضوع، تنها ایده‌ای پاورپوینتی برای ژنرال‌های نیروهای موشکی استراتژیک روسیه است یا برنامه‌ای کاملاً جدی با بودجه مشخص و مجزا و شاید حتی در حکم تاکتیکی برای ترساندن حریفان، بدون قصد واقعی برای استفاده از چنین تکنولوژی‌ای. من تردید دارم که روسیه برنامه‌ای عملیاتی و جدی برای شلیک سلاح‌های هسته‌ای در فضا داشته باشد.»
بااین‌حال، سامسون بر این باور است که دولت آمریکا این تهدیدات را کاملاً جدی می‌گیرد. باید این را در نظر داشت که پس از جنگ سرد، قدرت روسیه در فضا کاهش یافته و کشورهایی مثل چین و آمریکا با داشتن برنامه‌های فضایی- تجاری قوی، جایگزین روسیه شده‌اند. به گفته سامسون، روسیه دیگر برنامه فضایی مدنی قوی‌ای ندارد و آن‌ها تنها در تسلیحات و عملیات‌های ضدفضایی پیشرو هستند که همین می‌تواند به قابلیت‌های فضایی کشورهای دیگر آسیب بزند.
منبع: scientificamerican
۵۴۳۲۱
